Het is een belangrijke vraag die bijna iedereen zichzelf wel eens gesteld heeft. Ben je helemaal vrij in het maken van keuzes? Of is vrije wil slechts een illusie, en líjkt het maar alsof je bewust je handelingen kiest? Een nieuwe studie heeft deze kwestie nog eens onder loep genomen, en de uitkomst is slecht nieuws voor iedereen uit het vrije-wil-kamp.

“De mens kan doen wat hij wil, maar kan niet willen wat hij wil”, schreef de Duitse filosoof Arthur Schopenhaur. Hoe zit dat nou eigenlijk? Als iemand je vraagt om spontaan je linker- of rechterhand op te steken en je steekt je rechthand op: heb je dat uit vrije wil besloten? Of komt een dergelijk besluit voort uit je onbewuste, en dénk je maar dat je een bewuste keuze voor rechts hebt gemaakt? Deze kwestie is niet zo gemakkelijk te onderzoeken, maar een tweetal psychologen van de prestigieuze Yale University heeft de proef op de som genomen.

Cirkeltjes

Deelnemers aan de studie werden gevraagd om naar een computerscherm te kijken. Daarop verschenen op een willekeurig moment vijf witte cirkeltjes waarvan er ééntje na korte tijd plots rood zou kleuren. De bedoeling was dat de proefpersonen vóórdat het cirkeltje van kleur versprong één van de vijf cirkeltjes mentaal zou uitkiezen. Nadat er een cirkeltje rood was geworden, moesten de vrijwilligers met een druk op een knop aangeven of ze het juiste cirkeltje in hun hoofd hadden genomen, of dat ze te laat waren met het maken van hun keuze.

Om te kijken wat het effect was van de tijd die de deelnemers hadden om een keuze te maken, werd deze keuzetijd gevarieerd: soms kregen de proefpersonen uitgelegd dat ze rustig de tijd hadden om een cirkeltje uit te kiezen, in andere gevallen werd ze gezegd dat de kleurverandering heel snel na het verschijnen van de vijf cirkels zou plaatsvinden.

Helderziend?

Het mag duidelijk zijn dat de kans om het juiste cirkeltje uit te kiezen precies één op vijf, ofwel 20% is. Het is dan ook geen verrassing dat de deelnemers gemiddeld 20% goed hadden gegokt wanneer ze genoeg tijd hadden om hun keuze te maken. Interessant genoeg gebeurde er iets vreemds in de gevallen waarbij de proefpersonen slechts een fractie van een seconde de tijd hadden om een cirkel uit te kiezen: de nauwkeurigheid van hun beslissingen ging omhoog naar 30%. Dit terwijl de deelnemers rapporteerden echt hun keuze te hebben gemaakt vóórdat het cirkeltje van kleur versprong.

Omdat de onderzoekers er van uitgaan dat de deelnemers niet ineens helderziende gaven hadden gekregen, bleef een andere verklaring over: het verkleuren van het rondje werd door het brein waargenomen en kon zo de keuze beïnvloeden nog vóórdat de proefpersoon zich bewust was van het verspringen van kleur. Dit proces is hieronder schematisch weergegeven.

Omdat waarneming tijd kost, duurt het ook even voordat visuele informatie die je hersenen binnenkomt je bewustzijn heeft bereikt. In het geval van een korte keuzetijd kan het volgende dus gebeuren. De witte cirkels verschijnen op het scherm. Een fractie van een seconde later ben je je hier pas bewust van (vertraging in bewustzijn) en begin je met het kiezen van één van de vijf rondjes. Terwijl je daar mee bezig bent verandert na een korte vertraging één van de cirkels van kleur, maar ook dit heeft weer tijd nodig om je bewustzijn te bereiken. Ook al ben je je er nog niet bewust van, de informatie van het gekleurde rondje is wél al je brein binnen, en kan op onbewust niveau je keuze beïnvloeden. Je maakt een keuze, en een korte tijd later wordt je je pas bewust van het verkleuren van het cirkeltje. Het voelt dan dus alsof je een klein beetje helderziend was, maar in het echt had je brein al informatie waar je je nog niet bewust van was, en heeft zo je keuze kunnen beïnvloeden.

Dit onderzoek illustreert dat keuzes die je bewust denkt te maken, heel duidelijk beïnvloed kunnen worden door je onderbewuste. Achteraf realiseer je je dat niet: voor jou ontstond op een gegeven moment een gevoel van een bewuste keuze in je hoofd, en die keuze voerde je uit. Wat daar allemaal aan vooraf ging, is ontoegankelijk voor ons. Kies jij straks bewust wat je vanavond wilt eten? Of had je brein dat al besloten voordat je je daar bewust van werd?

Dit onderzoek werd deze week gepubliceerd in Psychological Science.

Dit artikel werd ook gepubliceerd op Brainmatters.nl.