“Heb jij die koek gepakt die ik speciaal voor oma had gebakken?”, vraagt mijn zus terwijl ze me onderzoekend aankijkt. “Nee hoor”, mompel ik, terwijl ik mijn mond vol koek afwend om niet door de mand te vallen. Op een leugen betrapt worden betekent direct een prijs betalen: in het geval van een gejatte lekkernij van broer of zus kun je rekenen op een stomp op je schouder, liegen over een geldbedrag dat het openbaar ministerie aan een crimineel betaalde kan je je ministersambt kosten.
Toch heeft liegen niet altijd negatieve consequenties. Professioneel kwakzalver Mehmet Cengiz Öz, beter bekend onder de naam van zijn uiterst populaire televisieshow Dr. Oz, had onlangs een zekere dr. Robert Huizenga te gast. Huizenga runt het lucratieve bedrijf No Lie MRI, een bedrijf dat geld verdient aan leugens.
Een moordverdachte of een overspelerige echtgenoot wordt in een hersenscanner geschoven en krijgt tijdens de metingen beschuldigende vragen te zien. Denk aan ‘ik heb Peter doodgeschoten’ of ‘ik heb aan de buurvrouw geknabbeld’. Met behulp van een druk op de knop kan de proefpersoon aangeven of het antwoord op de vraag ‘waar’ of ‘onwaar’ moet zijn. Vervolgens wordt aan de hand van de resulterende hersenscan bepaald of de waarheid gesproken werd. In de uitzending van Dr. Oz werd uitgebreid gepocht over hoe men bij No Lie MRI volledig in lijn met de wetenschap leugens uit het brein kan uitlezen. Als het brein liegt, zo beargumenteert Huizenga, moet het harder werken dan wanneer het de waarheid spreekt. Dit verschil zie je terug in de scan. Misdadigers kunnen vanaf nu ontkennen wat ze willen, maar met behulp van een fMRI-scan zijn ze er gloeiend bij.
De technische termen en kleurrijke hersenplaatjes gaven de kijker misschien rode oortjes, maar resulteerden in een verlangen naar zelfverwonding bij de neurowetenschapper. Klopt, in specifieke laboratoriumsettings kan men aan de hand van hersenscans tot wel 90% nauwkeurig vertellen of een deelnemer de waarheid spreekt. Weliswaar na middelen over twintig of meer proefpersonen. Die ieder anderhalf uur lang in de scanner actief deelnamen. Die hun uiterste best deden om stil te liggen, want de minste beweging maakt de scan waardeloos. En hoe weet de onderzoeker dat een leugen correct is gedetecteerd? Juist, omdat de onderzoeker in het experiment weet wat de waarheid is.
Pas al deze factoren (en geloof me, er zijn er meer) toe op een setting met een niet bereidwillige verdachte van een moord waarvan je niet zeker weet of hij iets verbergt. Ga je op basis van dergelijk flinterdun bewijs een relatie laten knappen? Of iemand jaren achter de tralies mikken?
Óf Huizenga heeft werkelijk geen flauw idee waar hij het over heeft, óf hij heeft dat wel, maar zijn luxe villa is gebouwd op de fundamenten van niet zo zorgvuldig omgaan met de werkelijkheid. Ik heb mijn vermoedens. Liegen over leugens.
Deze column werd ook gepubliceerd op Kaf.