Vorige week was het een hot item op social media wereldwijd: een foto van een jurkje waarvan de kleur tot grote meningsverschillen leidde. Het ene kamp zag een blauwe jurk met zwarte strepen, terwijl anderen ervan overtuigd waren dat het een witte jurk met gouden strepen betrof. Hoe zit dat nu? Hoe kan het dat zoveel mensen iets anders zien, op basis van één en hetzelfde plaatje?

Voor diegenen die toevallig vorige week stuurloos ronddobberden op de Stille Oceaan en deze uiterst belangrijke discussie hebben gemist, bekijk even de foto hieronder en ga even na wat je ziet. Is het een blauw-zwarte jurk, of een jurk in de kleuren wit en goud/bruin? Welk standpunt je ook kiest, ga er maar vanuit dat er een grote mensenmassa klaarstaat om je te vertellen dat je het toch echt fout gezien hebt.

Welke kleur heeft deze jurk? Blauw met zwart, of wit met goud?

Nu na enkele dagen (tot mijn grote vreugde) is gebleken dat er geen slachtoffers zijn gevallen in dit gekleurde dispuut, is het tijd om dit fenomeen op te helderen vanuit de hersenwetenschap. Hoe zit dit nu?

Op het moment dat je een object bekijkt, valt licht dat vanaf dat object reflecteert op je ogen. Om precies te zijn, valt het op de lichtgevoelige receptoren die op de retina liggen. Een deel van deze cellen, de zogeheten kegeltjes, zijn kleurgevoelig en geven aan de hersenen door welke kleur er is waargenomen. Weinig magie tot dusver, alleen houden deze cellen geen rekening met de context waarin de kleur is gezien. Wat dat inhoudt, is het best uit te leggen aan de hand van de beroemde checkerboard illusion.

Schaakbord

Een dubieus schaakbord.

Op de afbeelding die je hierboven ziet is een schaakbord afgebeeld met een cilinder erop geplaatst. Op het schaakbord zijn twee vakjes gemarkeerd met de letters A en B, en de vraag is: welk van deze twee vakjes is het donkerst? Voordat je verder leest, kijk er eens goed naar.

De eerste intuïtie van de meeste mensen zal zijn dat vakje A donkerder is dan vakje B. Echter, als je je vingers voor het scherm houdt om zo de omgeving van de vakjes te blokkeren, zul je zien dat beide vakjes dezelfde kleur hebben. Hoe komt het dan dat het toch lijkt alsof vakje B lichter is? Je hersenen weten uit ervaring dat schaduw er voor zorgt dat er minder licht op objecten valt, en dat dit de helderheid van de kleur doet afnemen. Met deze kennis van zaken compenseren je hersenen hier een beetje voor. Ze zorgen ervoor dat je het vakje wat lichter waarneemt, om het effect van de duidelijke zichtbare schaduw tegen te gaan. Dat zorgt in dit plaatje voor een vreemde situatie: je ogen nemen voor vakjes A en B dezelfde kleur waar, maar je hersenen compenseren vervolgens voor lichtinval en bepalen dus uiteindelijk wat je ziet.

Jurk

Een vergelijkbare situatie treedt op bij het zien van de beruchte jurk. Het licht van de jurk valt op je ogen, de kleuren worden geregistreerd en naar de hersenen verzonden. Zoals in het geval met het schaakbord zal het brein nu ook haar kennis over lichtinval en schaduw loslaten op deze binnengekomen kleurinformatie. Alleen staat je brein voor een lastig dilemma: er is in dit geval geen informatie over de context van het licht. Is dit een jurk waar een lamp op staat gericht, en zorgt dit er voor dat de binnengekomen kleuren extra fel zijn? Of is dit juist een jurk die in een donker hoekje staat waardoor de kleuren minder fel op de ogen vallen dan dat de jurk daadwerkelijk gekleurd is? Onderstaand plaatje illustreert dit probleem.

Zijn de kleuren uit de middelste strook het gevolg van een wit-gouden achtergrond (zoals de links) waar schaduw op valt? Of is er sprake van een zwart-blauw streeppatroon (zoals rechts) waar een felle lamp op staat gericht?

Afhankelijk van welk standpunt je hersenen innemen in deze tweestrijd, zal het een andere waarneming opleveren. De hersenen van de ene groep mensen concluderen uit dit plaatje dat het een jurk in een donker hoekje betreft, terwijl de breinen uit de andere groep toch duidelijk een jurk in een felle lamp ziet staan. Omdat uit de foto zelf niet valt op te maken welk van deze twee situaties nu de juiste is, is er dus op basis van het plaatje zelf niet te zeggen of de ‘wit’-roepers meer gelijk hadden dan de ‘blauw’-schreeuwers. Dat het uiteindelijk om een blauw-zwarte jurk in een fel licht bleek te gaan, verandert hier dan ook weinig meer aan.

Kijken doe je met…

Dit is een interessante illustratie van het feit dat kijken niet iets is dat je puur met je ogen doet. Je ogen verzamelen danwel de informatie over kleuren, intensiteit en contrasten uit je omgeving, het zijn je hersenen die er vervolgens een betekenisvol geheel van maken. En dat doen ze aan de hand van allerlei ingenieuze trucs die gebaseerd zijn op hoe onze wereld in elkaar zit. Hetgeen jij uiteindelijk ziet, is dus al door verschillende onbewuste filters gegaan. Dit doen je hersenen allemaal razendsnel en automatisch, zodat jij je bezig kan houden met belangrijkere zaken. Zoals op social media oeverloze discussies voeren over de kleur van een jurk.

Dit artikel verscheen ook op brainmatters.nl